دین، مراسم مذهبی و فرهنگ(زهرا جلایی پور(

دربارة نقش و جایگاه دین در زندگی اجتماعی و رابطه‌ی آن با فرهنگ، نظریه‌های مختلفی در حوزه‌ی علوم انسانی وجود دارد. مراسم مذهبی از مهمترین جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی دین است و از اهمیت زیادی برخوردار است و امروزه لزوم مطالعه در این حیطه بیش از پیش احساس می‌شود. مؤلف در کتاب «دین،‌مراسم مذهبی و فرهنگ» جلوه‌های مراسم مذهبی را (که به صورت حرکات بدنی در مکان‌ها و اشیاء خاص جلوه‌گر است) مورد بررسی قرارداده است. از نظر وی مراسم مذهبی یک امر ضروری برای حفظ جهان‌بینی و ویژگی‌های مذهب است که خود را در قالب مفاهیم نمادین نشان می‌دهد.

این اثر متشکل ازهشت فصل است که در هر بخش نویسنده به بیان رابطه‌ی میان دین، مراسم مذهبی و فرهنگ پرداخته و در پاره‌ای از نقاط، نظریات صاحب نظران در این حوزه را نیز مطرح می‌کند. رابطه‌ی متقابل بین عقاید و اعمال مذهبی و ارتباط این دو با جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی دین، سبب شده شون مک‌لولین فصل اول را با عنوان «از عقاید به اعمال» آغاز کند. وی در این بخش نقش مراسم مذهبی در زندگی اجتماعی را اینگونه بیان می کند :"از آن جایی که مراسم جنبة محسوس زندگی اجتماعی هستند، یعنی کارهایی که ما انجام می‌دهیم، می‌بینیم و می‌شنویم و در آن‌ها شرکت می‌کنیم،‌باعث تقویت هر‌چه بیشتر مرام‌ها، تعهدات و ارزش‌های مذهبی آرمانی می‌شوند و عملکرد اصلی مراسم برقراری نوعی ارتباط است" (ص12-13). او در فصل دوم به بحث و بررسی پیرامون جنبه‌های مختلف مراسم مذهبی از دیدگاه‌های گوناگون می‌پردازد و در این راستا فصل دوم کتاب را با عنوان «چند رویکرد کلی به مراسم مذهبی» دنبال می‌کند.از دیدگاه شون مک‌لولین مهم‌ترین هدف این فصل :"تأکید بر این حقیقت که مذهب پدیده‌ای است که مردم هم به آن اعتقاد دارند و هم به آن عمل می‌کنند"  (ص21) است. رویکرد افراد در جهان غرب مدرن نسبت به دین از جمله رویکردهایی است که در این فصل این‌چنین مورد اشاره قرار گرفته :"دین را ماهیتا کنش عقلانی و هستی‌گرایانه‌ی ایمان و عقیده می‌دانند، از این رو به موضوعات اعمال انجام شده در مراسم مذهبی  اغلب تا حدی به عنوان موضوعات فرعی نگریسته می‌شود و همینطور دین را بسیار فراتر از ویژگی‌های فرهنگی مراسم مذهبی خاص می‌دانند" (ص22).  در رابطه با رشته‌های انسان‌شناسی و مذهب تطبیقی و رویکرد تکاملی آن‌ها نسبت به مذهب، نیز در این فصل اشاراتی آمده است. فصل سوم کتاب با نام «دورکیم و عملکرد مراسم» به رشته‌ی تحریر درآمده که به بیان رویکرد تحول‌گرای دورکیم راجع به مراسم مذهبی و نیز به بررسی دیدگاه‌های این جامعه‌شناس شهیر فرانسوی پیرامون دین پرداخته ‌است. فصل چهارم نیز به دنبال فصل سوم آراء دورکیم پیرامون مراسم مذهبی‌ را مورد نقد و بررسی قرار می دهد و دیدگاه دورکیم درباره‌ی مراسم مذهبی را اینگونه روایت می کند که او(دورکیم) فایده‌ی این مراسم را در رویداد‌های سرنوشت‌ساز زندگی مانند مرگ و ازدواج می‌بیند و نقش مراسم مذهبی را در این نقاط مهم و بحرانی، بسیار مؤثر می بیند. یافته‌های مؤلف در فصل پنجم حاکی از آن است که پایبندی به مذهب در جوامع مدرن به خاطر فرهنگ‌های حس‌گرای علمی جدید، رو به افول است و مذهب مدنی (Civil Religion)که همان سنت‌های مورد قبول همگان است، نقش سنتی مراسم مذهبی را در جوامع مدرن بازی می‌کند و این امر موجب شده که نویسنده فصل پنجم را با عنوان «مراسم غیر مذهبی» به رشته تحریر در آورد. «فرهنگ» عنوانی است که نویسنده این اثر به فصل ششم کتاب اختصاص داده است. وی در آغاز این فصل به تعریف و بیان ریشه‌ی واژه‌ی فرهنگ پرداخته و در ادامه از نقطه نظرات پست‌مدرن‌ها و نسبیت‌گراها در رابطه با فرهنگ سخن به میان آورده که از نظر آن‌ها بر لزوم جایگزینی مطالعه و شناخت فرهنگ عامه به جای فرهنگ نخبه تأکید شده است. مؤلف در جملات پایانی فصل پیرامون این امر اظهار می دارد: "در هر حال هیچ‌کدام از مطالعات انجام شده در مورد دین قادر نیست این واقعیت را که جهانی‌سازی فرهنگ باعث احیای دوبادره‌ی مذاهب جهان شده است را نادیده بگیرد" (ص66). در این فصل علاوه بر بیان برخی نظرات معاصر درباره‌ی فرهنگ، اشاره به رخنه‌ی دوباره‌ی مذهب به ذهن محققان و همینطور روش تفکر انسان‌های مذهبی در مورد خویشتن و اجتماعی که به آن تعلق دارند شده است. نویسنده‌ در فصل هفتم با نام «دین و فرهنگ» به مذهب به عنوان شیوه‌ی فرهنگی نگریسته و هدف این فصل را این چنین بیان می دارد: "بحث درباره‌ی این موضوع است که همه‌ی اعمال انسانی از جمله اعمال مذهبی در شرایطی وضع می‌شوند که همیشه زمینه‌های فرهنگی آن‌‌ها را شکل داده‌اند و مذهب به خاطر قدرت زیادی که در فرهنگ وجود دارد به عنوان یک ابزار به آن تکیه می‌کند" (ص69). «مراسم مذهبی، نمادها و قدرت» عنوان فصل پایانی(هشتم) کتاب است که در آن ماهیت نمادین مراسم مذهبی مورد بحث قرار گرفته است. در این فصل نویسنده پس از تعریف «نماد» به بیان رابطه میان نماد و مراسم مذهبی پرداخته و نقش نماد در مراسم مذهبی را این گونه بیان می کند: "آن ها(نمادها) به این دلیل که مفاهیم را در شکلی ملموس، مختصر و مفید خلاصه می کنند، باعث ایجاد قدرت تمرکز روی مراسم مذهبی می شوند"(ص81-82). به عقیده نویسنده در این فصل تفسیر مردم از نمادها، لزوما یکسان نیست با این وجود آن نماد را به طور مشترک حفظ می‌کنند و مراسم، بیشتر، مردم را در یک مکان جمع می‌کند تا اینکه از آن‌ها یک واحد همگون بسازد.

کتاب «دین، مراسم مذهبی و فرهنگ» به بررسی رویکردهای مختلف نسبت به مفاهیم «دین»، «مراسم مذهبی» و «فرهنگ» پرداخته و رابطه‌ی این سه مفهوم را با یکدیگر بیان می دارد. از جمله نقاط ضعف کتاب نداشتن نمایه است که محققان را در رجوع به پاره ای از مفاهیم موجود در متن کتاب با مشکل مواجه ساخته و نیز فقدان مقدمه خواننده را از درک رویکرد کلی کتاب باز می دارد. گذشته از نقاط ضعفی که بر‌شمردیم کتاب مورد نظر ترجمه‌ای روان و نثری ساده دارد و همچنین وجود واژه‌نامه در صفحات پایانی کتاب که خوانندگان را با پاره‌ای از واژگان به زبان اصلی در این حوزه آشنا می‌کند از امتیازات این اثر است.